wróć do listy wpisów lista wpisów

Czym jest, jak przebiega i jak leczyć reumatoidalne zapalenie stawów (RZS)?

Reumatoidalne zapalenie stawów (niegdyś określane jako gościec lub gościec przewlekle postępujący) jest schorzeniem o podłożu zapalnym, zajmującym najczęściej obszar małych stawów (dłoni i stóp). RZS towarzyszą dokuczliwe dolegliwości bólowe, deformacje stawów, a w przypadku braku terapii może dojść nawet do całkowitej niesprawności. Jakie są przyczyny reumatoidalnego zapalenia stawów, kiedy udać się do lekarza, jak wygląda diagnostyka i leczenie?

Co to jest reumatoidalne zapalenie stawów?

Choć wiele osób spotkało się z nazwą RZS, to tak naprawdę nie każdy wie, co to jest reumatoidalne zapalenie stawów. To przypadłość, która rozwija się w ciągu kilku tygodni, a kolejno w większości przypadków następują przeplatające się okresy remisji z zaostrzeniem objawów – to najczęściej występujący obraz choroby. Rzadziej zdarzają się przypadki łagodnego przebiegu, w którym zniszczenie stawów jest wolniejsze. Warto dodać, że RZS jest chorobą tkanki łącznej, a co za tym idzie, nie ogranicza się wyłącznie do stawów, ale może zajmować wszystkie narządy i układy ciała, tym samym stając się chorobą układową.

Jeżeli na wczesnym etapie rozwoju choroby nie zostanie postawiona prawidłowa diagnoza i wdrożone właściwe leczenie reumatologicznego zapalenia stawów, pogorszenie funkcjonowania stawów będzie postępować. Dlatego każdy, a szczególnie osoby znajdujące się w grupie ryzyka, powinny bacznie obserwować swój organizm i jeżeli pojawią się pierwsze objawy reumatologicznego zapalenia stawów, niezwłocznie skonsultować się ze specjalistą.

Lekarz podejmie decyzję, jakie badania na reumatoidalne zapalenie stawów pacjent powinien wykonać, aby możliwe było właściwe postawienie diagnozy. To istotne, aby nie lekceważyć wczesnych symptomów, ponieważ szybka reakcja może przesądzać o powodzeniu leczenia. W przypadku wdrożenia nowoczesnych terapii, rokowania RZS są dobre i udaje się uzyskać remisję u większości pacjentów. Zdarzają się także przypadki reumatologicznego zapalenia stawów o charakterze samoograniczającym się.

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS)

Aktualne dane wskazują, że na reumatoidalne zapalenie stawów zapada od 0,3-1,5% populacji ogólnej, a w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej wartość ta osiąga od 0,5-2%, a zachorowalność rośnie od 1990 roku. Według danych szacunkowych w Polsce choroba dotyka 0,9% populacji, a każdego roku przybywa od 800 do 1600 nowych przypadków. Pierwsze objawy reumatologicznego zapalenia stawów najczęściej pojawiają się u pacjentów w 4. i 5. dekadzie życia, a więc u osób aktywnych zawodowo. Z tego względu RZS określane jest nie tylko jako problem zdrowotny, ale także wyzwanie społeczne. Dane wskazują, że w okresie 10 lat od wystąpienia choroby, co najmniej 50% chorych jest zmuszonych do rezygnacji z pracy zawodowej.

Reumatoidalne zapalenie stawów – przyczyny

Choć wiadomo, co to jest reumatologiczne zapalenie stawów oraz że ma podłoże zapalne, to współczesna medycyna nadal nie do końca potrafi jednoznacznie wskazać konkretnej przyczyny występowania choroby. Zaobserwowano jednak zespół czynników, które – współistniejąc – zwiększają prawdopodobieństwo zachorowania na reumatoidalne zapalenie stawów. Wśród nich można wyróżnić m.in.:

  • czynniki genetyczne;
  • wadliwe działanie układu odpornościowego (rozpoznającego zdrowe tkanki jako „obce”);
  • płeć żeńską (kobiety chorują częściej niż mężczyźni);
  • palenie papierosów i stres;
  • wcześniejsze zakażenia wirusowe.

Obok czynników genetycznych istotną rolę odgrywają uwarunkowania środowiskowe, a największym ryzykiem zachorowania obarczone są osoby, u których występują predyspozycje z obu grup. Obok palenia papierosów i długotrwałego stresu, na listę czynników środowiskowych trafiła niewłaściwa dieta i intensywny wysiłek fizyczny. O ile na uwarunkowania genetyczne chory nie ma wpływu, o ile może decydować o środowiskowych i tym samym zmniejszyć ryzyko wystąpienia RZS.

Wiadomo również, że RZS może dotknąć osoby w każdym wieku – zarówno seniorów, jak i osoby młode, u których rozpoznaje się młodzieńcze reumatoidalne zapalenie stawów (MRZS). Co to za choroba? Reumatoidalne zapalenie stawów u dzieci jest chorobą tkanki łącznej o charakterze przewlekłym. Zazwyczaj rozwija się przed ukończeniem 16. roku życia. Do najczęstszych objawów zalicza się poranną sztywność stawów, stany zapalne stawów, ból, obrzęk i zaczerwienienie w okolicy miejsca zmienionego chorobowo. W przypadku układowego MRZS może pojawić się gorączka, wysypka lub obrzęk węzłów chłonnych. Do tej pory udało się ustalić, że MRZS może wpływać ujemnie na prawidłowy wzrost dziecka i może być dziedziczne. Reumatoidalne zapalenie stawów u dzieci w większości przypadków nie powoduje konieczności wprowadzania specjalnych warunków w domu lub szkole – mogą one prowadzić normalny tryb życia.

Reumatoidalne zapalenie stawów – objawy stawowe

Jakie objawy mogą świadczyć, że rozwija się reumatologiczne zapalenie stawów? Czasami na początku choroba może nie dawać żadnych symptomów, co utrudnia prawidłową diagnostykę. Wczesnym objawem RZS jest sztywność poranna stawów. Charakterystyczne dla przebiegu choroby jest atakowanie tych samym stawów po obu stronach ciała. Objawy wczesne reumatoidalnego zapalenia stawów najczęściej dotyczą stóp i dłoni, a później mogą obejmować także stawy łokciowe, ramienne, kolanowe i biodrowe. Pacjenci odczuwają dolegliwości bólowe po dłuższym unieruchomieniu stawu (np. podczas snu). Wynika to z gromadzenia płynu stawowego i obrzęku tkanek wokół niego. Objawy reumatologicznego zapalenia stawów to także:

  • nadwrażliwość na ucisk,
  • ocieplenie w okolicy miejsc zajętych chorobą,
  • ograniczenie ruchomości stawów.

Zdarza się również, że pierwszym objawem RZS jest stan zapalny jednego dużego stawu lub tzw. wędrujący ból różnych stawów.

W przypadku nieleczonego reumatoidalnego zapalenia stawów pojawiają się kolejne dolegliwości i powikłania – od bolesnych guzków reumatoidalnych, deformacji stawów, ich obrzęku i sztywności, poprzez ograniczenie ruchomości, aż po rozwój innych schorzeń w obrębie serca, układu nerwowego czy płuc. Warto dodać, że upośledzenie ruchomości stawów ma charakter nieodwracalny, jeżeli na skutek rozwoju choroby nastąpiło zniszczenie jego struktur. Jeżeli reumatologiczne zapalenie stawów trwa wiele lat, może doprowadzić do zniekształcenia stawów. Rozwijający się proces prowadzi do utraty zdolności ruchowych, ograniczenia ruchomości stawów, przez co niemożliwe jest pełne zgięcie lub wyprostowanie. Pojawiają się także przykurcze.

Reumatoidalne zapalenie stawów – objawy pozastawowe

Objawy reumatoidalnego zapalenia stawów są podobne do tych, które towarzyszą grypie, a zalicza się do nich: ogólne osłabienie organizmu, stan podgorączkowy, ból mięśni, zmniejszenie apetytu, a także zmniejszenie masy ciała. Takie współistniejące symptomy zdecydowanie powinny skłonić pacjenta do wizyty u lekarza pierwszego kontaktu i rozpoczęcia diagnostyki pod kątem rozpoznania reumatoidalnego zapalenia stawów. Warto dodać, że im szybciej postępuje RZS, tym bardziej odczuwa się symptomy stawowe, a mniej dokuczliwe są objawy ogólne.

Reumatoidalne zapalenie stawów jest chorobą, której niejednokrotnie towarzyszą dolegliwości dotyczące innych układów ciała. RZS zalicza się do czynników mających wpływ na rozwój miażdżycy, predysponuje do rozwoju zapalenia osierdzia i nadciśnienia płucnego. Chorujący na reumatologiczne zapalenie stawów są narażeni na rozwój osteoporozy ze względu na przyjmowane leki (głównie glikokortykosteroidy). Istotnym czynnikiem w tym przypadku jest również ograniczona aktywność fizyczna. Wraz ze zmniejszeniem gęstości kości, zwiększa się ryzyko złamań. RZS może powodować osłabienie i zanik mięśni.

Reumatoidalne zapalenie stawów jest chorobą, która stanowi istotny czynnik predysponujący do rozwoju chorób układu oddechowego. Mowa o zapaleniu płuc, ich włóknieniu oraz zapaleniu opłucnej. Zdarza się, że w przebiegu RZS dochodzi do rozwoju zespołu suchości oka, zapalenia rogówki, twardówki i nadtwardówki.

Reumatoidalne zapalenie stawów – diagnostyka i badania

Schemat postępowania u osób z podejrzeniem RZS obejmuje ustalenie rozpoznania, przeprowadzenie oceny stanu chorego, a następnie określenie jakie są rokowania. Jakie badania zaleca się w przypadku podejrzenia reumatologicznego zapalenia stawów? Diagnostyka opiera się na przeprowadzeniu badań:

  • laboratoryjnych (wśród których wyróżnia się oznaczanie przeciwciał anty-CCP, czynnika reumatoidalnego – RF, a także badania krwi pod kątem wskaźników OB i CRP). CRP, OB i morfologia są pomocne w ocenie obecności procesu zapalnego. Z kolei badanie kału na krew utajoną i aktywność enzymów wątrobowych w surowicy (ALT i ASP) oraz stężenie albuminy zaleca się wykonać przed wdrożeniem leczenia w celu oceny wydolności narządów i wykluczenia obecności dodatkowych chorób.
  • obrazowych (zdjęcia RTG, ultrasonografia, a w razie potrzeby – tomografia komputerowa). USG wykorzystuje się w celu oceny rozwoju procesów zapalnych w błonie maziowej. Z kolei RTG stawów pozwoli zobrazować ewentualny spadek gęstości kości w okolicy zajętego stawu, ubytki kostne, obrzęk tkanek miękkich, a w późniejszych etapach choroby również deformacje stawów,
  • przedmiotowych – lekarz zlecając badania na reumatologiczne zapalenie stawów powinien przeprowadzić z pacjentem wywiad i na jego podstawie określić: poziom natężenia bólu stawów, czas trwania sztywności porannej, czas trwania zmęczenia i stopień ograniczenia sprawności ruchowej.

Trudnością w diagnostyce RZS jest fakt, że dolegliwości stawowe, szczególnie w początkowej fazie choroby, są niespecyficzne i mogą zostać pomylone z typowymi zwyrodnieniowymi zmianami stawów (szczególnie w przypadku osób w podeszłym wieku). Ponadto pierwsze objawy reumatologicznego zapalenia stawów, artropatii zapalnej czy chorób ogólnoustrojowych wyglądają podobnie i postawienie precyzyjnego rozpoznania na tym etapie jest dużym wyzwaniem.

Poza podstawowymi badaniami wykonywanymi w diagnostyce reumatoidalnego zapalenia stawów, lekarz może zalecić wiele innych badań w celu oceny funkcjonowania pracy innych narządów i układów. Rolą dodatkowych badań diagnostycznych jest także wykluczenie innych chorób, które mogą powodować podobne objawy do RZS. W tej grupie wymienia się m.in.: toczeń rumieniowaty układowy, bakteryjne i wirusowe zapalenia stawów, dnę moczanową, zapalenia reaktywne po zakażeniach układu pokarmowego lub moczowo-płciowego.

Reumatoidalne zapalenie stawów – leczenie

Leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów powinno zostać zaplanowane według rekomendacji EULAR, czyli Europejskiej Ligi do Walki z Reumatyzmem. Zasadniczym założeniem jest odpowiednio wczesne rozpoczęcie leczenia. Wówczas zwiększa się prawdopodobieństwo, że terapia zapobiegnie rozwojowi choroby i sprawi, że możliwe będzie uniknięcie konieczności przewlekłego stosowania leków, które również mogą powodować dysfunkcje ze strony innych układów ciała. Celem leczenia reumatoidalnego zapalenia stawów jest uzyskanie remisji, czyli:

  • brak bólu, który towarzyszy toczącemu się procesowi zapalnemu;
  • brak sztywności porannej;
  • zahamowanie postępu destrukcyjnych zmian;
  • zlikwidowanie objawów przedmiotowych zapalenia błony maziowej.

Jeżeli nie uda się uzyskać całkowitej remisji choroby, za cel leczenia reumatoidalnego zapalenia stawów uznaje się opanowanie aktywności choroby, zmniejszenie dolegliwości, utrzymanie sprawności podczas codziennych czynności oraz zapewnienie najlepszej możliwej jakości życia.

Pacjenci powinni mieć świadomość, że leczenie reumatologicznego zapalenia stawów powinno być w razie konieczności zmieniane. Dlatego istotne jest pozostawanie pod kontrolą lekarza prowadzącego, który będzie obserwował efekty. Zaleca się ocenę rezultatów co 1-3 miesiące, a w razie potrzeby wdrożenie nowego leczenia.

Pozostaje pytanie: jak powinna wyglądać profilaktyka reumatoidalnego zapalenia stawów? Niestety nie ma możliwości zapobiegania wystąpieniu choroby w inny sposób, niż poprzez ograniczenie możliwych czynników predysponujących RZS. To, co każdy pacjent powinien zrobić, to w przypadku wystąpienia pierwszych objawów reumatoidalnego zapalenia stawów niezwłocznie udać się do lekarza i bezwzględnie stosować się do zaleceń. Konieczne jest przyjmowanie leków i regularne wizyty oraz wykonywania badań kontrolnych. Bardzo ważna jest rehabilitacja oraz samodzielnie wykonywanie zaleconych ćwiczeń w warunkach domowych, w miarę własnych możliwości. Istotne jest także odciążanie chorych stawów przy zastosowaniu kul lub chodzika.

Specjaliści podkreślają, że leczenie RZS powinno rozpoczynać się od edukacji pacjenta. Chory musi wiedzieć, co to jest reumatologiczne zapalenie stawów, jak przebiega choroba, jakie są rokowania, jakie jest ryzyko uszkodzenia stawów i utraty sprawności. Ponadto lekarz powinien omówić z pacjentem dostępne metody leczenia, przedstawić korzyści i ryzyko z jakim wiążą się konkretne rodzaje terapii.

Sposoby leczenia reumatoidalnego zapalenia stawów

Choć tak naprawdę reumatoidalne zapalenie stawów nadal pozostaje schorzeniem o tajemniczej etiologii, to współczesna medycyna wypracowała kilka metod jego leczenia, które – stosowane łącznie, w odpowiedniej intensywności – znacząco poprawiają komfort pacjentów z RZS, uśmierzają ból, a nawet mogą powstrzymać rozwój choroby. Wśród najpopularniejszych wyróżnia się:

  • farmakologiczne leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów:
    • lekami LMPCh, czyli modyfikującymi przebieg choroby;
    • doraźne podawanie glikokortykosteroidów, działających w taki sam sposób jak leki LMPCh.;
    • podawanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych,
  • dietoterapię;
  • rehabilitację i stosowanie zaopatrzenia ortopedycznego (zwłaszcza w formie ortez czy opasek uciskowych) – ich noszenie ma za zadanie odciążyć chore stawy i zapobiegać ich zniekształceniom).

Jeżeli pacjent zmaga się z silnymi dolegliwościami bólowymi lub znacznym ograniczeniem sprawności pojawiającej się na skutek zaburzenia anatomii stawu, należy rozważyć leczenie operacyjne RZS. Zabieg rekonstrukcji uszkodzonego stawu może zostać przeprowadzony w każdym stadium choroby.

Farmakoterapia

Polega na wdrożeniu farmakologicznego leczenia reumatoidalnego zapalenia stawów lekami LMPCh, czyli modyfikującymi przebieg choroby. Dzieli się je na biologiczne i niebiologiczne – są one absolutną podstawą farmakoterapii pacjentów cierpiących z powodu RZS. Nie tylko znoszą one dolegliwości bólowe, ale również zatrzymują proces niszczenia stawów. Niestety, terapia musi być ciągła, ponieważ przerwanie leczenie skutkuje najczęściej nawrotami choroby.

Stosuje się także doraźne podawanie glikokortykosteroidów, działających w taki sam sposób jak leki LMPCh, natomiast ze zwiększoną intensywnością – podaje się je więc zazwyczaj na samym początku choroby, jak i podczas okresów zaostrzenia objawów.

Kolejną grupą środków wykorzystywanych podczas leczenia RZS są niesteroidowe leki przeciwzapalne (mających na celu zmniejszenie obszaru zapalenia stawów, działają one również przeciwbólowo) oraz leków opioidowych (w sytuacji, gdy standardowa terapia nie uśmierza bólu w satysfakcjonującym dla pacjenta stopniu.

Rehabilitacja

Oprócz farmakologicznych metod leczenia reumatoidalnego zapalenia stawów stosuje się również fizykoterapię, ćwiczenia i specjalne masaże, a dodatkowo zaleca się dbanie o odpowiednią jakość i ilość snu, zaprzestanie palenia papierosów oraz dostosowanie otoczenia pacjenta do jego możliwości ruchowych (np. poprzez wykorzystanie nakładek toaletowych, dodatkowych uchwytów łazienkowych i innych udogodnień). Rehabilitacja w przypadku reumatoidalnego zapalenia stawów ma za zadanie zredukować nasilenie bólu i obrzęk. W tym celu zaleca się stosowanie krioterapii miejscowej lub ogólnoustrojowej, ultradźwięków, laseroterapii i magnetoterapii. Rehabilitacja u pacjentów z reumatologicznym zapaleniem stawów ma zwiększyć zakres ruchu w stawach i siłę mięśniową. Celem jest także ułatwienie chorym wykonywania codziennych czynności. Regularne ćwiczenia mają korzystny wpływ na ogólną sprawność pacjenta oraz na jego stan psychiczny bez ryzyka nasilenia zmęczenia i dolegliwości stawowych.

Pacjenci powinni mieć świadomość, że czynna choroba stawów w niektórych przypadkach może ulec zaostrzeniu pod wpływem aktywności ruchowej. Z tego powodu należy odbyć konsultację z fizjoterapeutą lub specjalistą terapii zajęciowej po ustaleniu diagnozy. Czasami konieczny jest wypoczynek, zmiana lub całkowita rezygnacja z wykonywanej pracy.

Dietoterapia

Leczenie RZS obejmuje również dietoterapię, polegającą na spożywaniu pokarmów bogatych w substancje budulcowe stawów (w celu wzmocnienia ich „od środka”) oraz rozumianą jako utrzymywanie wagi właściwej dla organizmu (nadwaga i otyłość powodują znaczną eksploatację stawów, co w sytuacji pacjentów z RZS jest nie tylko niewskazane, ale może być także niebezpieczne i prowadzić do zniekształceń oraz deformacji – zwłaszcza w obrębie nóg i stóp). Dieta w reumatologicznym zapaleniu stawów powinna obfitować w długołańcuchowe kwasy omega-3 (EPA i DHA). Ich cennych źródłem są tłuste ryby morskie. Wśród produktów i składników, których nie może zabraknąć w diecie chorych na RZS wymienia się:

  • chlorofil zawarty z zielonych częściach warzyw,
  • witaminy wspierające walkę z wolnymi rodnikami, czyli A, C i E,
  • polifenole (ich źródłem są kolorowe owoce i wrzywa),
  • cynk (znajdziemy go w nasionach, orzechach, ziarnach sezamu i pestkach słonecznika),
  • selen (do źródeł zalicza się algi, sezam, orzechy brazylijskie i owoce morza),
  • probiotyki wspierające rozwój pożytecznej flory bakteryjnej jelit.

Ponadto chorzy na RZS, podobnie jak osoby zdrowie, powinni spożywać zróżnicowane posiłki, bogate w witaminy i składniki mineralne niezbędne dla utrzymania zdrowia. Warto dodać, że dieta w reumatologicznym zapaleniu stawów stosowana jest jako metoda wspomagająca leczenie podstawowe.

Podsumowanie

Reumatoidalne zapalenie stawów to choroba o wciąż nie rozpoznanej etiologii, dotykająca zarówno młode, jak i starsze osoby. Jej przebieg polega na postępującym destrukcji stawów (zwłaszcza w obrębie dłoni i stóp), prowadzącym do ich deformacji, a w konsekwencji – do znacznego ograniczenia sprawności ruchowej. Współczesna medycyna wyróżnia kilka czynników, które – jeśli współistnieją – mogą zwiększyć ryzyko zachorowania na RZS. Wśród nich wyróżnia się przede wszystkim predyspozycje genetyczne, płeć żeńską, wady w działaniu układu odpornościowego czy palenie papierosów. Istnieje wiele metod leczenia reumatoidalnego zapalenia stawów – począwszy od terapii farmakologicznej z wykorzystaniem m.in. leków LMPCh, glikokortykosteroidów oraz niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Jako leczenie towarzyszące (choć nie mniej ważne dla poprawy komfortu funkcjonowania pacjenta) zaleca się terapię osoczem bogatopłytkowym, dietoterapię, masaże, fizykoterapię oraz stosowanie zaopatrzenia ortopedycznego.

Źródła:

  1. http://www.czytelniamedyczna.pl/5247,rola-diety-w-reumatoidalnym-zapaleniu-stawow-przeglad-systematyczny-badan.html
  2. https://www.mp.pl/pacjent/reumatologia/choroby/63732,reumatoidalne-zapalenie-stawow
  3. https://pdfs.semanticscholar.org/5db6/2f278f664a52e592705e7265bad5865525b6.pdf
  4. Marcol-Majewska A., Majewski G., Kotyla K. Reumatoidalne zapalenie stawów — propozycje postępowania diagnostycznego. Forum Reumatol. 2017, tom 3, nr 2, 88–92.
  5. Felis-Giemza A. Strategia leczenia chorych na reumatoidalne zapalenie stawów z uwzględnieniem obecności czynników „złej prognozy”. Varia Medica 2017 tom 1, nr 1, strony 92–98.
  6. Kwiecieński A., Leczenie reumatoidalnego zapalenia stwów. Wytyczne American College of Reumatology. Dostęp: https://oxetic.pl/leczenie-reumatoidalnego-zapalenia-stawow-wytyczne-american-college-of-rheumatology/

Najbardziej popularne artykuły

Rwa kulszowa - objawy i sposoby leczenia

Ból w okolicach lędźwi i wyczuwalne promieniowanie aż do kończyn dolnych. Rwa kulszowa jest jednym z najczęstszych objawów dyskopatii. Warto więc poznać jej objawy i sposoby leczenia, by w porę i skutecznie zniwelować ból kręgosłupa.