Endometrium - objawy, przerost, leczenie

Podczas rozmowy z lekarzem w gabinecie ginekologicznym niemal każda pacjentka słyszy o endometrium. I choć nazwa ta może brzmieć niepokojąco, to dotyczy ona naturalnej struktury, która występuje w organizmie każdej kobiety. W artykule odpowiadamy na najważniejsze pytania zadawane często przez pacjentki na temat endometrium: co to jest, jakie mogą być jego schorzenia i jak się one obawiają, oraz w jaki sposób bada się endometrium (wyjaśniamy m.in. na czym polega histeroskopia).

Co to jest endometrium?

Niektóre pacjentki pytają o endometrium – co to za choroba? Pojawia się u nich błędne skojarzenie ze schorzeniem o bardzo podobnej nazwie, czyli endometriozą. Tymczasem sam fakt istnienia tej struktury jest zjawiskiem jak najbardziej prawidłowym – jest to bowiem wyściółka wnętrza macicy, czyli po prostu błona śluzowa wyściełająca ten narząd.

Tak naprawdę każda kobieta powinna wiedzieć, co to jest endometrium, ponieważ ta struktura anatomiczna na przestrzeni całego życia podlega nieustannym zmianom pod wpływem hormonów. Nie każda nieprawidłowość oznacza poważną chorobę, ale w ramach profilaktyki warto znać również najważniejsze, charakterystyczne dla schorzeń endometrium objawy.

Endometrium – cykl endometrialny

Cykl endometrialny oznacza zmiany, które pojawiają się w endometrium w kolejnych fazach cyklu menstruacyjnego. W pierwszej fazie (pod wpływem działania żeńskiego hormonu – estrogenu) warstwa czynnościowa jest odbudowywana w wyniku namnażania się komórek, przy wykorzystaniu materiału zawartego w warstwie podstawnej. Następnie, po owulacji (uwolnieniu komórki jajowej) organizm zaczyna wydzielać progesteron, czyli hormon, pod wpływem którego endometrium się pogrubia. Jeśli w tej fazie dojdzie do zapłodnienia, zarodek będzie mógł zagnieździć się w macicy właśnie dzięki pogrubionemu endometrium. Jeśli natomiast komórka jajowa nie zostanie zapłodniona, błona śluzowa macicy ulegnie złuszczeniu w czasie menstruacji. Po jej zakończeniu cykl endometrialny rozpocznie się od nowa. Inaczej zachowuje się endometrium po menopauzie – w związku z ustaniem cyklu menstruacyjnego, jego grubość powinna utrzymywać się już raczej na stałym poziomie.

Endometrium – budowa

W ramach wprowadzenia zacznijmy od budowy ściany macicy. Składa się ona z trzech warstw. Najgłębszą z nich jest błona surowicza, która znajduje się zresztą jedynie na pewnym obszarze tego narządu - nie sięga szyjki macicy, za to obejmuje również pęcherz moczowy. Należy do otrzewnej. Druga, znacznie grubsza część ściany macicy, to błona mięśniowa, zbudowana przede wszystkim z mięśni gładkich oraz tkanki łącznej i mocno unaczyniona. Wewnątrz znajduje się natomiast endometrium macicy, czyli błona śluzowa, która sama również składa się z warstw: podstawnej, pełniącej funkcję "magazynu" dla odbudowujących się tkanek oraz czynnościowej, która na przemian rozbudowuje się i złuszcza w kolejnych fazach cyklu miesiączkowego. Warto wiedzieć, że w prawidłowo funkcjonującym organizmie komórki błony śluzowej występują jedynie w macicy - nie ma zatem takiej struktury, jak np. endometrium jajnika. Jeśli komórki endometrium pojawiają się w innych organach, mamy do czynienia z chorobą zwaną endometriozą.

Endometrium – zapłodnienie

Istnieje bardzo ważny związek pomiędzy endometrium a ciążą. W każdej fazie wydzielania (lutealnej) błona śluzowa macicy ulega pogrubieniu, aby umożliwiała zagnieżdżenie się zarodka. W czasie ciąży wyściółka macicy zamienia się w tzw. doczesną, która odgrywa ważną rolę w budowaniu łożyska, niezbędnego do dostarczania płodowi substancji odżywczych oraz usuwania produktów przemiany materii.

Jaka jest prawidłowa grubość endometrium?

Grubość endometrium ma znaczenie diagnostyczne z kilku powodów. Po pierwsze pozwala na dosyć precyzyjne określenie fazy cyklu miesiączkowego. Po drugie – może być sygnałem, czy gospodarka hormonalna funkcjonuje prawidłowo, a nawet czy w obrębie macicy nie rozwija się proces chorobowy. Dla lekarza przeprowadzającego kontrolne badanie USG znaczenie ma fakt, czy widoczne jest endometrium jednorodne, czy endometrium niejednorodne. Warto wiedzieć, jeśli podczas badania stwierdzone zostało endometrium niejednorodne, co to znaczy. Gdy taka diagnoza pojawiła się w opisie wyników badania, wskazuje ona na przerost endometrium, w wyniku którego grubość błony śluzowej jest różna w zależności od miejsca wykonywania pomiaru. Nie musi ono wskazywać na obecność choroby – jest jedynie wskazaniem do przeprowadzenia dalszych, dokładniejszych badań diagnostycznych.

Grubość endometrium – normy

Aby określić, czy obraz USG macicy jest prawidłowy, lekarz stosuje opisujące grubość endometrium normy. Warto pamiętać, że nie będzie ona identyczna dla wszystkich kobiet – wiele zależy tu od wieku pacjentki oraz fazy cyklu menstruacyjnego, a nawet niektórych leków. Gdy określa się u kobiety w wieku rozrodczym grubość endometrium, norma wynosi do ok. 9 mm w fazie owulacji, do ok. 15 mm w fazie lutealnej. Zdarza się, że podczas badania lekarz stwierdzi np. endometrium 18 mm, co oznacza, że doszło do przerostu błony śluzowej i należy zbadać dokładniej jego przyczyny. Natomiast odpowiedź na pytanie, ile wynosi endometrium w okresie menopauzy, zależy od tego, czy pacjentka stosuje hormonalną terapię zastępczą (wówczas norma sięga ok. 8 mm), czy też nie stosuje HTZ (w takiej sytuacji grubość błony śluzowej macicy nie powinna przekraczać 5 mm).

Czy przerost endometrium jest groźny?

Pacjentki, u których badanie USG wykazało nieprawidłowość w zakresie grubości błony śluzowej macicy, pytają często, czy przerost endometrium jest groźny. Warto wiedzieć, że przerost endometrium sam w sobie nie musi oznaczać choroby. Może być wskazaniem zaburzenia równowagi hormonalnej organizmu, w wyniku której – pod wpływem nadmiernej ilości estrogenu lub niedoboru progesteronu – komórki endometrium są stymulowane do zbyt intensywnego wzrostu. Jeśli jednak przerost jest znaczny (powyżej 15 mm u kobiet miesiączkujących lub powyżej 12 mm u kobiet po menopauzie), należy wykonać dodatkowe badania diagnostyczne – bowiem nierzadko istotniejsza od informacji o tym, że u pacjentki obecne jest pogrubione endometrium, okazuje się struktura błony śluzowej. Warto pamiętać również o tym, jakie są sugerujące przerost endometrium objawy – w tym przede wszystkim mieszczą się: plamienia lub krwawienia po okresie menopauzy, nieregularne krwawienia u kobiet miesiączkujących, a także pojawianie się krwawienia lub plamień między menstruacjami.

Endometrium – choroby

Błona śluzowa macicy może wykazywać pewne nieprawidłowości, a nawet chorować. Dlatego tak ważne są regularne badania profilaktyczne, które pozwalają na wykrycie w porę ewentualnych zmian w endometrium. Leczenie jest wówczas łatwiejsze, a wcześnie wykryte zmiany – bez względu na ich charakter – stwarzają znacznie mniejsze ryzyko np. zezłośliwienia. Dlatego w tej części artykułu koncentrujemy się na najczęściej spotykanych dolegliwościach i schorzeniach w obrębie błony śluzowej macicy, a także wyjaśniamy, jak leczyć endometrium.

Atrofia endometrium

Atrofia to zanik danych struktur, związany ze słabszym rozwojem komórek. Dolegliwość ta spotykana jest u kobiet po menopauzie, a także u kobiet miesiączkujących i wiąże się zazwyczaj z zaburzeniami gospodarki hormonalnej, w tym przede wszystkim nieprawidłowego stężenia estrogenu. Jego przyczyną może być np. zmiana aktywności hormonów po menopauzie, ale także tryb życia (stres, niewłaściwa dieta), czy też przyjmowane leki (w tym niewłaściwie dobrane preparaty hormonalne). Cienkie endometrium można wykryć podczas kontrolnego badania USG, objawem mogącym świadczyć o atrofii może być brak miesiączki.

Zrosty endometrium

Zrosty endometrium - podobnie jak w przypadku zrostów innych tkanek, np. skóry – są swego rodzaju bliznami, powstałymi wskutek różnego rodzaju uszkodzeń. O zrostach błony śluzowej macicy mówi się najczęściej w odniesieniu do pacjentek cierpiących na endometriozę. To prawda, że pojawiające się przy tym schorzeniu stany zapalne mogą skutkować bliznowaceniem endometrium. Nie jest to jednak jedyna przyczyna – równie istotną rolę w powstawaniu zrostów odgrywają takie czynniki, jak przebyte zabiegi (w tym operacje oraz łyżeczkowanie macicy) czy też poród. Głównym objawem zrostów endometrium są skąpe miesiączki.

Zapalenie błony śluzowej

Choć stany zapalne w obrębie narządów rodnych znane są wielu kobietom, to zapalenie błony śluzowej macicy wiąże się z dość wyraźnymi objawami. O stanie zapalnym endometrium świadczyć mogą bóle w podbrzuszu, krwawienia i plamienia, a nawet gorączka. Nie należy ich lekceważyć, aby uniknąć rozszerzenia stanu zapalnego na inne tkanki i narządy, a w dalszej konsekwencji doprowadzić do powstania zrostów. Przyczyną zapalenia błony śluzowej macicy są najczęściej komplikacje po przebytych zabiegach, a także po porodzie.

Polipy endometrialne

Polipy endometrialne są dolegliwością, która nie daje specyficznych objawów – najczęściej sygnałem o ich występowaniu są zaburzenia miesiączkowania, np. nieregularne krwawienia, które mogą mieć również wiele innych przyczyn. Polipy endometrium są zmianami, wiążącymi się z miejscowym przerostem błony śluzowej macicy i mają kształt guzków, połączonych z endometrium przez szypułę. Najczęściej są to zmiany o charakterze łagodnym, a wcześnie wykryte (np. podczas badania USG) można wyleczyć środkami farmakologicznymi. W przypadku większych bardziej zaawansowanych zmian wskazane jest usunięcie chirurgiczne na drodze pochwowej i skierowanie wycinka do badania histopatologicznego, które pozwoli potwierdzić, czy w obrębie polipów nie rozpoczął się proces nowotworowy.

Endometrioza

Endometrioza to poważne schorzenie, które polega na występowaniu komórek endometrium poza macicą. Nieprawidłowości mogą dotyczyć różnych organów wewnętrznych, zarówno w obrębie miednicy czy jamy brzusznej, jak i (znacznie rzadziej) klatce piersiowej, kończynach, czy też w mózgu. Występowanie komórek błony śluzowej poza macicą prowadzi do stanów zapalnych, a w konsekwencji tworzenia się zrostów. Procesom chorobowym towarzyszą – nieraz bardzo silne – dolegliwości bólowe, obfite krwawienia miesiączkowe, niepłodność, zaburzenia ze strony jelit (zaparcia, biegunki, wzdęcia), pęcherza moczowego (krwawienia), ale także objawy ogólnoustrojowe (m.in. anemia - na skutek nasilonych krwawień, czy też zmęczenie i wyczerpanie).

Czy endometrium to rak?

Niektóre pacjentki, słysząc od lekarza o nieprawidłowościach, zadają pytanie, czy endometrium to rak. Dlatego raz jeszcze podkreślamy, że samo endometrium jest prawidłową strukturą anatomiczną, występującą u samic wszystkich ssaków (nie tylko u człowieka). Natomiast, podobnie jak w przypadku wszystkich błon śluzowych (i wszystkich innych struktur w organizmie), na skutek różnych czynników mogą wystąpić zaburzenia w jego funkcjonowaniu, a nawet pojawić się zmiany nowotworowe o charakterze łagodnym lub złośliwym. W tym drugim przypadku mówimy, że u pacjentki stwierdzony został rak endometrium, czyli rak błony śluzowej macicy.

Rak endometrium

Nowotwór złośliwy błony śluzowej macicy to jedno z najpoważniejszych – obok raka szyjki macicy – schorzeń obrębie układu rozrodczego u kobiet. Jest to choroba dotykająca w zdecydowanej większości przypadków kobiety w okresie okołomenopauzalnym lub po menopauzie, a więc w wieku powyżej 50 lat. Przyjmuje się, że główną przyczyną procesów nowotworowych endometrium są zaburzenia hormonalne, powodujące przerost endometrium pod wpływem zwiększonej aktywności estrogenu oraz zaniku progesteronu. Oczywiście nie każdy nadmierny przerost błony śluzowej to rak endometrium. Jak długo się rozwija tego typu zmiana? Czasem od wystąpienia procesów nowotworowych do wystąpienia objawów (przede wszystkim krwawień) może minąć kilka, a nawet kilkanaście lat. To oznacza, że regularne badania dają ogromną szansę na odpowiednio wczesną reakcję i skuteczne leczenie.

Endometrium – leczenie

Endometrium – diagnostyka chorób

Podstawową metodą diagnostyki chorób błony śluzowej macicy są profilaktyczne badania ginekologiczne, w tym przede wszystkim USG, obejmujące narządy i struktury miednicy, w tym endometrium. Badanie pozwala lekarzowi ocenić grubość błony śluzowej, a więc wykluczyć jej przerost lub atrofię. Warto pamiętać, że cytologia, która również należy do ważnych badań profilaktycznych, nie służy do wykrywania raka endometrium – jej celem jest wczesne wykrywanie raka szyjki macicy. Może jednak zdarzyć się, że również podczas badania cytologicznego wykryte zostaną nieprawidłowości, które skłonią lekarza do przeprowadzenia pogłębionej diagnostyki.

Do innych metod diagnozowania zmian w endometrium należy histeroskopia, czyli bardzo dokładne badanie przeprowadzane przy pomocy kamery endoskopowej, zwanej histeroskopem. Rozróżniamy histeroskopię diagnostyczną i zabiegową/histeroresekcję. Pierwsza z wymienionych metod umożliwia obejrzenie wnętrza kanału, jamy i ścian macicy, a także ocenę stanu błony śluzowej macicy. Badanie to pozwala także sprawdzić, czy macica jest prawidłowo rozwinięta i pobrać biopsję. Wykonuje się je przy pomocy cienkiego endoskopu. Z kolei histeroskopia zabiegowa znajduje zastosowanie w leczeniu stanów chorobowych zaobserwowanych podczas histeroskopii diagnostycznej. W trakcie zabiegu (przeprowadzanego na bloku operacyjnym w znieczuleniu ogólnym) używa się endoskopu o większej średnicy, dodatkowo wyposażonego w kanał przeznaczony do wprowadzania mikronarzędzi. Histeroresekcja pozwala lekarzowi na usuwanie zmian, takich jak polipy, zrosty oraz mięśniaki macicy.